Uống bia hơi là một trong những nét văn hoá đường phố đặc trưng của người Hà Nội. Không biết từ bao giờ, gần như tất cả quán bia hơi đều sử dụng cùng một loại cốc: cốc thuỷ tinh vại. Chiếc cốc màu xanh đục ấy đã có tuổi đời hơn 40 năm và ẩn trong mình nhiều câu chuyện mà có thể bạn chưa biết.
Cốc bia hơi ấy dù giá rẻ “bèo” nhưng lại có sức hấp dẫn riêng và thậm chí trở thành thức uống “giải khát” của người dân vào mùa hè. Tuy nhiên, ít ai để ý rằng hầu hết các quán nhậu thường chỉ sử dụng một loại cốc duy nhất.
Trong thời kỳ bao cấp khó khăn, bia hơi dù được coi là mặt hàng xa xỉ nhưng những cửa hàng Mậu dịch quốc doanh độc quyền bán bia của nhà nước luôn đông kín khách mỗi buổi chiều về. Cảnh tượng cả trăm con người nhẫn nại chờ đợi rồi thất vọng ra về khi chưa đến lượt bia đã bán hết không phải chuyện hiếm.
Cảnh người dân xếp hàng mua và thưởng thức bia hơi thời bao cấp
Khi ấy, người Hà Nội sử dụng đủ các loạt cốc chén to nhỏ. Đến năm 1976, hoạ sỹ Lê Huy Văn ngày đó đang làm việc ở Phòng Kỹ thuật Liên hiệp xã Tiểu thủ Công nghiệp Trung ương đã được giao nhiệm vụ thiết kế chiếc cốc bia hơi, phục vụ nhu cầu của nhân dân.
Trước đó, ông có thời gian dài làm việc và học tập trong lĩnh vực mỹ thuật tại Đức. Ông chia sẻ với Báo Đấu Thầu: “Tôi sang Đức năm 12 tuổi để học phổ thông, sau đó được chuyển vào Trường dạy nghề Kamera – und Kinowerke Dresden. Nơi đây đã mang đến tay nghề cơ khí chính xác điêu luyện, giúp tôi có nền tảng thực tiễn sinh động để học tốt về design sau này. Kết thúc 3 năm học tại Dresden, tôi từ biệt bờ sông Elbe Dresden lãng mạn của nước Đức, về với mùi khói lam chiều, bữa cơm cà kho chốn quê nhà”.
Họa sĩ Lê Huy Văn – cha đẻ của chiếc cốc bia vại
Chưa đầy một tiếng đồng hồ sau khi được giao nhiệm vụ, hình dáng của chiếc cốc thủy tinh đựng bia đã hiện lên trên bản vẽ và 3 ngày sau mẻ cốc vại bia “huyền thoại” đầu tiên chính thức ra lò tại HTX Thủy tinh Dân Chủ.
Hoạ sĩ Lê Huy Văn nhớ lại: “Trên bản vẽ, tôi thiết kế chiếc cốc có hình côn, phần miệng loe to thân đáy nhỏ lại nhằm giúp việc xếp chồng cốc lên nhau thuận tiện; trên thân cốc có gờ tròn để dễ cầm nắm. Chất liệu chế tác cốc từ thủy tinh tái chế, có tính bảo vệ môi trường, giá thành rẻ…và có độ cứng nhất định để khi chạm cốc không bị vỡ, sứt. Cốc có dung tích tới nửa lít do thời điểm đó mua bia mậu dịch mỗi lần xếp hàng chỉ được phép mua 1 cốc, uống xong rồi quay lại xếp hàng mua tiếp, nên chiếc cốc được thiết kế lớn để mua cho đỡ mất công”.
Tác phẩm để đời của chàng họa sĩ trẻ năm nào
Quy trình “chế” cốc bia khá đơn giản, chủ yếu dựa vào sức khỏe và kỹ thuật của người thợ. Theo đó, mảnh kính vỡ được đập thành mảnh nhỏ loại bỏ tạp chất rồi cho vào lò nung 1.800 độ C trong 6 tiếng; khi thủy tinh nóng chảy người thợ dùng chiếc ống dài khoảng 1,5m lấy thủy tinh ra và dùng hơi thổi, xoay đều tạo hình cốc. Cốc sau đó được cắt mép, làm tròn miệng và ủ nguội bằng tro từ 12 – 15 tiếng…
Việc sản xuất cốc bia hơi vào thập kỷ 80 – 90 đã trở thành nguồn thu chủ lực của nhiều hợp tác xã thủy tinh. Ở Hà Nội, trước có Xí nghiệp thủy tinh Thanh Đức tại Trương Định chuyên sản xuất cốc. Đến 2017, làng nghề thổi bình, lọ thủy tinh Xối Trì, xã Nam Thanh, huyện Nam Trực (Nam Định) vẫn còn 3 hộ dân duy trì nghề làm cốc bia với trung bình một ngày, mỗi lò làm ra khoảng 1.500 chiếc cốc.
Nguyên liệu sản xuất cốc bia vại là thủy tinh tái chế
Những người thợ đang nấu chảy thủy tinh
Công đoạn thổi đúc thành khuôn
Sau khi ra lò, những chiếc cốc được xếp dưới một lớp tro để làm nguội từ từ
Bởi nguyên liệu là thủy tinh tái chế nên cốc làm ra sẽ có nhiều bọt khí bên trong và màu xanh đặc trưng
Thời điểm sản phẩm cốc bia xanh ra đời, Bộ Nội thương là nơi duy nhất thu mua, bán buôn đến các nhà tiêu thụ. Giá mỗi chiếc cốc thời điểm đó chỉ 500 đồng/chiếc; bán buôn cho cửa hàng bia khoảng 2.05 đồng/cốc. Hiện chợ đầu mối Gầm Cầu (Hà Nội) được biết đến là nơi duy nhất phân phối cốc cho toàn Hà Nội cũng như một số tỉnh, thành lân cận; với giá bán buôn từ 6000 – 6.500 đồng/cốc, bán lẻ khoảng 10.000 đồng/cốc.
Hai năm sau khi ra lò, chiếc cốc vại đã “xâm chiếm” khắp Hà Nội, trở thành một trong những biểu tượng đặc trưng của Thủ đô. Những người hiểu biết và nghiên cứu về thiết kế từng đánh giá cốc bia hơi Hà Nội này là một “Good Design”.
Hà Nội là nơi duy nhất sử dụng cốc bia hơi vại này
Họa sĩ Huy Văn phân tích, có vài lý do chính khiến chiếc cốc vại tồn tại lâu bền. Thứ nhất, nó được thiết kế chắc chắn, mộc mạc, phù hợp với việc uống bia. Mẫu cốc đơn giản cũng giúp quá trình sản xuất, vận chuyển trở nên thuận lợi hơn. Ngày nay, chiếc cốc thu nhỏ lại, bớt loe hơn nhưng nhìn chung, thiết kế không thay đổi nhiều.
Đồng thời, vì được làm từ nguyên liệu tái chế nên giá thành cốc vại rẻ lại hạn chế ô nhiễm môi trường. Cuối cùng là do cảm thụ, thói quen của người tiêu dùng. Khi họ đã quen với sản phẩm, nhận thấy được tiện ích của nó thì thật khó để dịch chuyển sang một sản phẩm khác.
Chiếc cốc vại màu xanh vẫn trường tồn cùng thời gian
Năm 2010, CTCP Thương mại bia Hà Nội (HABECO Trading) đưa ra mẫu thiết kế mới. Loại ly bia này có màu trắng, hình trụ hơi thuôn đáy to, thân cốc có tạo đường vân dọc và vân hình ô van. Năm 2011 dự kiến có khoảng 50.000 đến 75.000 chiếc cốc được sản xuất nhưng rồi nó nhanh chóng chỉm nghỉm vì không thể nào đánh bật được ưu điểm và sự tín nhiệm của người tiêu dùng dành cho cốc vại.
Chưa hết, nhiều nhà hàng hoặc hàng bia cao cấp cũng muốn nâng chất lượng phục vụ khách hàng nên đã thử thay thế bằng loại cốc nhựa trắng giả pha lê có độ bền cao nhưng đều không được khách hàng ưa chuộng. Họ nói uống bia hơi trong loại cốc nhẹ tếch ấy làm mất đi hương vị đậm đà của bia hơi Hà Nội và đòi chủ cửa hàng phải sử dụng loại cốc vại truyền thống. Vậy là những loại cốc đời mới đành chịu cảnh xếp xó nhường chỗ cho chiếc cốc bia hơi xanh huyền thoại.
Chiếc cốc màu xanh đến nay vẫn là biểu tượng một nét văn hóa riêng của Hà Nội
Nhạc sỹ Trần Tiến từng viết trong ca khúc Ngẫu hứng phố:
“Hà Nội cái gì cũng rẻ
Chỉ có đắt nhất bạn bè thôi…
Hà Nội cái gì cũng vui
Rủ nhau ra phố bia hơi vỉa hè”
Mỗi thời ăn uống một khác, nhưng nhậu vỉa hè thì thời nào Hà Nội cũng có. Bia hơi vỉa hè cùng chiếc cốc thủy tinh vại đã in đậm dấu ấn trong tâm trí của người Hà Nội nhiều thế hệ.
Thủ tướng Australia Anthony Albanese tại một quán bia với chiếc cốc bia huyền thoại
Bài viết được biên tập & tổng hợp tư liệu từ các nguồn tham khảo:
Nguồn gốc và lịch sử của cốc bia hơi Hà Nội
‘Cha đẻ’ cốc bia hơi Hà Nội huyền thoại: Chuyện 40 năm chưa kể
Lược sử cốc bia hơi trứ danh Hà Nội
